Bij de dood van Meles Zenawi

Vandaag , zondag 2 sept. Is Meles Zenawi begraven, de premier van Ethiopië en de sterke man van de laatste twee  decennia. Zijn levensverhaal weerspiegelt de belangrijkste gebeurtenissen in Ethiopië als ook in heel Afrika.

Zijn leven

Meles wordt in 1955 geboren in Adwa, in Tigray, de plaats waar keizer Menelik II in 1896 een historische overwinning behaalde op de Italianen waardoor Ethiopië nooit gekoloniseerd is geworden. Een jaar nadat keizer Haile Selassie  in 1974 aan de kant gezet wordt door een communistische coup, geeft Meles zijn studie medicijnen op, om in het verzet te gaan tegen Mengistu en zijn communistische ‘Derge’ regime. Hij sluit zich aan bij het Tigray People Liberation Front (TPLF); ook dat zijn communisten maar terwijl de Derge een sterke eenheidsstaat propageren (en doorvoeren) staan zij een federaal model voor waarin alle etnische groepen een belangrijke mate van autonomie krijgen en zelfs het recht om zich via een referendum af te scheiden. Een tweede verschil is dat de Derge zich baseren op de Soviet ideologie waarin arbeiders centraal staan, terwijl de TPLF is geïnspireerd door Mao die de boeren centraal stelde. Meles geldt dan als gematigd Marxist, maar wel één die (als laatste?) Enver Hoxha van Albanië bewonderde.

In 1983 wordt Meles leider van het Uitvoerende Comité van de TPLF.  Als in 1991 de muur valt en daarmee de Soviet steun aan de Derge, valt het regime van Mengistu en trekt de TPLF  Addis Ababa binnen. Meles wordt leider van een interim regering waarin ook andere verzetsgroepen zitten. Die zijn echter verdeeld; m.n. de grote groep Oromo’s weet niet hoe het aan te pakken. Een deel wil gaan voor onafhankelijkheid, een ander deel niet. Meles speelt dat handig uit en binnen een paar jaar weet hij alles naar zijn hand te zetten. Er komt een grondwet waarin het land federaal wordt: alle grotere etnische groepen krijgen hun eigen ‘regio’ met een eigen regering en ze mogen hun eigen taal gebruiken. Ze mogen zich zelfs afscheiden, wat Eritrea dan ook direct doet. De verdeelde Oromo’s komen niet toe aan een fatsoenlijke discussie en de meest radicalen vormen een verzetsgroep die tot de dag van vandaag actief is (zij het marginaal)

Meles heeft onmiddellijk steun van de VS en Engeland omdat hij voor zijn aantreden daar op bezoek was geweest en had verklaard dat hij een kapitalistische koers zou gaan varen. Dat deed hij niet echt, maar hij zorgde wel voor de broodnodige rust en stabiliteit en dat zorgde in een land dat door de Derge helemaal de vernieling in was geholpen voor een redelijke groei. In de jaren ’90 bouwt hij zijn macht uit en stabiliseert het land en rond de millenniumwisseling krijgt hij ook internationaal veel aanzien (daarover straks meer). Na de aanslagen op 9/11 wordt hij erg belangrijk voor de Amerikanen; hij steunt de ‘war on terror’ en valt op verzoek van de Amerikanen Somalië binnen om de moslim extremisten daar aan te pakken.

In 2005 gaat het echter mis. Hij lijdt een verkiezingsnederlaag; vooral in Addis Ababa wordt hij weg­gevaagd en de oppositie claimt dat hij buiten de hoofdstad alleen maar heeft gewonnen door fraude. Onafhankelijke waarnemers van de EU bevestigen dat, maar de Amerikanen houden Meles de hand boven het hoofd. Omdat hij totaal verrast is door de nederlaag ontstaat er even een machtsvacuüm, maar na enige tijd wordt de politie ingezet en de orde hersteld. Daarbij vallen 200 doden en worden veel oppositieleiders en andere critici opgepakt. Vele anderen vluchten het land uit; m.n. naar de VS. Opnieuw wordt Meles ‘geholpen’ door de oppositie; tijdens de verkiezingen was die nog verenigd, maar sindsdien is ze weer helemaal uit elkaar zijn gevallen. Op dit moment is er geen geloofwaardig alternatief voor de partij van Meles.

Na 2005 gaat het nog steeds goed met de economie, maar de mensenrechten situatie verslechtert. In 2010 zijn er weer verkiezingen; van de 547 zetels in het parlement gaan er 545 naar de partij van Meles. Commentaar overbodig. Nederland en andere donoren geven dan al lang geen budgetsteun meer aan de regering. In 2012 scoort Ethiopië bij het ‘Freedom House’, dat alle landen scoort op burgerlijke- en politieke vrijheden, in de op één na slechtste categorie; iets beter dan Noord Korea, maar gelijk met Zimbabwe en slechter dan Rusland. Er is geen persvrijheid en hoeveel politieke gevangenen er zijn is onbekend, zeker honderden, waarschijnlijk enkele duizenden.

Zijn filosofie

Zoals veel Afrikaanse leiders was Meles in zijn jonge jaren marxist. Eenmaal aan de macht is hij meer pragmatisch; dat is ook noodzakelijk omdat internationale hulp en internationale investeringen voor een land als Ethiopië noodzakelijk zijn. Zoals in het Westen de socialisten in de jaren ’90 de ‘Derde weg’ ontwikkelen (met Kok, Blair en Clinton) zet Meles in op ‘The Developmental State’; zeg maar de op ontwikkeling gerichte overheid. China is daarbij een belangrijk voorbeeld; een sterke staat die de markt op veel gebieden stimuleert, maar die bepaalde cruciale taken voor zichzelf reserveert. In Ethiopië geldt dat laatste bijvoorbeeld voor banken en de telecommunicatie.

In de praktijk krijgen buitenlandse investeerders een reeks belastingsvoordelen en vrijwel gratis land. In de laatste tien jaar zijn er Chinese, Turkse, Indiase en andere investeerders op af gekomen en ook zo’n 100 Nederlandse tuinders. Het blijkt nog lastig om dat soort investeringen om te zetten in goede banen en inkomen voor de lokale bevolking. Ik kom daar in een volgende blog op terug t.a.v. de rol van Nederlandse tuinders.

De lokale economie wordt gestimuleerd op basis van de groei in de landbouw. In het engels ADLI: Agricultural Development Lead Industrialisation. Hier herkennen we weer een Chinees concept; industrialisatie begint met kleine bedrijvigheid gebaseerd op het verwerken van landbouwproducten (in tegenstelling tot het Soviet model waarin de zware industrie het voortouw neemt). In een land waar ruim 80% van de mensen boer is, een logisch idee. Ik zal ook daar later meer over schrijven. In de periode 2004 – 2008 groeit de economie met 11% per jaar. Daarna loopt het terug tot 7% nu. Over de hele periode van 2000-2010 verdubbelt de koopkracht van de Ethiopiër. Voorwaar geweldige cijfers en Meles kan een belangrijk deel op zijn conto schrijven.

Toch is dat allemaal nog erg fragiel De staat is ook erg actief in infrastructuur; met name wegen en elektriciteit. Dat laatste onder meer via een omstreden megadam in de Nijl die zorgt voor veel spanningen met Egypte dat minder water zal krijgen. Egypte beroept zich op een verdrag uit 1929 tussen hen en de Britten (destijds de baas in Soedan, Kenia en Oeganda)  waarin Egypte recht had op een belachelijk groot deel van het Nijlwater. Meles heeft dit verdrag aangepast gekregen; een diplomatieke prestatie van formaat.

Maar de dam kost wel 4 miljard Euro; dat is zo’n 500 Euro per Ethiopiër; ongeveer wat de gemiddelde Ethiopiër per jaar verdient. In Nederlandse termen zou dit betekenen dat we besluiten om zo’n 500 Miljard overheidsgeld in duurzame energie te steken. Dat geld is er dus niet; en omdat Egypte dwars ligt, wil (kan) de Wereld Bank er niet aan mee betalen. De Chinezen betalen wel een deel en de rest hoest Ethiopië zelf op. Daarvoor is een extra belasting ingevoerd (genoemd: vrijwillige bijdrage), worden banken gedwongen een kwart van hun geld aan de overheid te lenen tegen 3% en wordt de geldpers aangezet. Dat laatste geeft een inflatie en de armen die hun hele inkomen (zeg 30 Euro per maand) besteden aan basisbehoeften kunnen daardoor hun eten niet meer betalen. Om onrust te voorkomen stelt de overheid de prijs van bijv. suiker, benzine en plant­aardige olie vast op een ‘betaalbaar niveau’. Maar voor die prijs kunnen private handelaren het niet leveren; m.n. niet in rurale gebieden Dan gaat de overheid dat zelf maar doen: suiker en olie worden via coöperaties beschikbaar gesteld; wat weer het risico van corruptie geeft. Voor benzine is er een zwarte markt in gebieden die verder van grote steden afliggen.

O ja, je snapt dat banken fors verlies lijden als ze geld aan de overheid lenen tegen 3% terwijl de inflatie 40% is. Ze hebben dus geen geld meer om uit te lenen aan private investeerders. Alleen de Ethiopian Development Bank kan nog lenen tegen redelijke rentes, maar die doet dat alleen voor strategische investeringen (bijv. in de tuinbouw). En die doet dat ook alleen als overheidsinstanties het Business Plan goedkeuren (wat corruptie weer aanwakkert).

Maar goed, de bouw van de dam is ondertussen goed op weg; en als ‘ie een keer klaar is, kan er heel veel elektriciteit worden geproduceerd en geëxporteerd en dat zal zeker bijdragen aan de economische groei. Veel Ethiopiërs zijn dan ook positief over de dam; en zeker erg trots.

Zijn rol in Afrika en op het wereld toneel

Meles staat model voor de belangrijke trends in Afrika in de afgelopen 20 jaar en heeft zelf actief mee geschreven aan deze Afrikaanse geschiedenis. Na de val van de muur  is er veel veranderd in Afrika. Ten eerste vielen dictators om: communisten als Mengistu omdat de Soviet hen net langer konden steunen en anderen omdat het westen er geen brood meer in zag. De jaren ’90 zag een revival van democratie en goed bestuur. Een tweede, even belangrijke, trend was dat de Structurele Aanpassing  Programma’s (SAP) van het IMF en de WB geleidelijk minder scherp werden. Deels in ruil voor meer democratie en beter macro-economisch beleid, deels onder druk van de publieke opinie in de westerse wereld en deels omdat bleek dat het recept van eindeloos bezuinigen simpelweg niet werkt.

Ongeveer midden jaren ’90 gaat het dus weer beter met Afrika (na 20 jaar krimp en ellende). Nieuwe leiders als Museveni in Oeganda, Paul Kagame in Rwanda en Meles geven het continent nieuwe energie en nieuw elan. Ze zijn goed opgeleid en/of zeer leergierig. Een van de beste voorbeelden daarvan is dat Meles in 2004 een MBA haalde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. De nieuwe leiders profiteerden maximaal van de ervaringen in Azië; zowel t.a.v. ideeën over hoe een land te ontwikkelen, als van de geopolitieke mogelijkheid om het westen tegen China uit te spelen bij investeringen en bij de hulp.

Begin deze eeuw hervormden deze leiders de Organisatie van Afrikaanse Eenheid (OAE) tot de Afrikaanse Unie (AU). Het verschil ging veel verder dan de naam: terwijl de OAE vooral een club van praten was, is de AU veel meer op interventies gericht. Binnen de AU kunnen landen elkaar de maat nemen. Ze beoordelen elkaars beleid en stemmen dat ook meer met elkaar af.. De nieuwe leiders spreken af meer te investeren in landbouw, onderwijs en gezondheids­zorg. Ethiopië is een van de landen die zich houdt aan de afspraak minstens 10% van het budget aan landbouw te besteden. In veel Afrikaanse landen was en is dat minder dan de helft hiervan.

Meles speelt ook een belangrijke rol als bemiddelaar in het conflict tussen Soedan en Zuid Soedan en hij probeert in Somalië, samen met Kenia en Oeganda, de extremisten de wind uit de zeilen te nemen.  Ook op wereldschaal blaast Meles zijn partijtje mee. Bijvoorbeeld in de klimaatonderhandelingen speelt hij een belangrijke rol. Vaak is hij de woordvoerder van de Afrikaanse landen op conferenties zoals de klimaattop in Kopenhagen.

Op diplomatiek niveau herstelt Meles zo de invloedrijke rol die Ethiopië onder keizer Haile Selasie ook had: het trotse land met een 3000 jaar oude cultuur dat als enige in Afrika nooit gekoloniseerd is geweest.

De balans

Hoe de geschiedenis over Meles zal oordelen hangt vooral af van je eigen perspectief. Internationaal is de glans er wel vanaf sinds 2005. Het perspectief van de gemiddelde Ethiopiër is een hele andere. Die weet dat zijn inkomen er de laastse ten jaar fors op is vooruit gegaan. Het is aan de opvolgers om die groei duurzaam te maken; zowel qua economie als qua mensenrechten. Als ze de teugels een beetje laten vieren t.a.v. zaken als persvrijheid en politieke partijen, zou de partij van Meles in 2015 een reguliere verkiezingsoverwinning kunnen boeken. Meles zal dan zeker als een van de grootste Afrikaanse leiders de boeken in gaan. Verstarren zijn opvolgers en worden ze steeds banger voor de oppositie, dan wordt het een stuk lastiger. Veel zal afhangen van de nieuwe premier. Op dit moment is dat, Desalegn, een jonge technocraat uit het zuiden die door Meles naar voren is geschoven. Hij zou de brug kunnen slaan naar gematigde oppositie partijen. Het is echter maar de vraag of oude TPLF strijdmakkers van Meles hem zullen goedkeuren. Veel van hen vrezen dat hun bevoorrechte posities worden aangetast. We zullen de komende maanden zien welke weg ingeslagen zal worden.